Druga moneta złota spośród pięciu z serii prezentującej historię jazdy polskiej. Ciekawy temat utrwalony w złocie wciąż zyskującym na wartości. Super seria, temat i kruszec sprawiają, iż jest to trafna inwestycja.

Seria "Historia Jazdy Polskiej" łącznie obejmować będzie pięć ciekawych okazów numizmatycznych - monety kolekcjonerskie złotą o nominale 200 zł i srebrną o nominale 10 zł oraz monetę obiegową Nordic Gold o nominale 2 zł: Jeździec piastowski, Rycerz ciężkozbrojny XV w., Husarz XVI - XVII w., Szwoleżer gwardii cesarza Napoleona I, Ułan II Rzeczypospolitej.

W dniu 24 października 2007 r. Narodowy Bank Polski wprowadził do obiegu monety z serii „Historia Jazdy Polskiej” przedstawiające rycerza ciężkozbrojnego z XV wieku, o nominałach:
• 200 zł - wykonaną stemplem lustrzanym w złocie,
• 10 zł - wykonaną stemplem lustrzanym w srebrze,
• 2 zł - wykonaną stemplem zwykłym w stopie Nordic Gold.

Rycerz ciężkozbrojny - XV wiek

W XV w. rycerstwo polskie, wzorem europejskiego, przyjęło nowy sposób noszenia zbroi. Rycerze przestali okrywać zbroję szatami; teraz widać było lśniącą powierzchnię polerowanej stali. Zmiana ta była możliwa dzięki płatnerzom, którzy stworzyli zbroję złożoną z płyt stalowych okrywających całe ciało rycerza. Ulepszenie zbroi wiązało się z dodatkowym wyposażeniem konia bojowego - skonstruowano zbroję końską (tzw. ladrowanie).

W Polsce nie była ona zbyt rozpowszechniona zarówno z powodów wysokich kosztów, jak i ograniczonej użyteczności podczas bitew. Ulepszono również siodło, którego wysokie brzegi (tzw. łęki), okute blachą, chroniły rycerza zarówno przed bronią przeciwnika, jak i strąceniem z wierzchowca. W boju zrezygnowano z tarcz, utrzymując je jako element uzbrojenia turniejowego i znak heraldyczny.

Z powodu zwiększającego się ciężaru uzbrojonego jeźdźca zaczęto hodować konie o odpowiedniej sile. Koni bojowych używano jednak wyłącznie do bitwy lub turnieju. Konie te szły stępa, kłus był wykluczony ze względu na ciężar rycerza. W momencie ataku koń przechodził na krótkim dystansie w cwał. Rozróżniano trzy rodzaje koni bojowych, z których najcenniejszy był tzw. koń wielki, kosztujący zawrotne sumy.

Od początku najważniejszą bronią rycerstwa był miecz - będący zarówno orężem, jak i symbolem przynależności do stanu rycerskiego. W XV w., równolegle z udoskonaleniem zbroi, która stała się odporniejsza na ciosy, powiększono miecz, wyposażając go w dwuręczną rękojeść. Przy prawym boku noszono sztylet (tzw. puginał), używany w bezpośrednim starciu, do zadania ciosu między płyty zbroi. Do ataku służyła trzymana pod pachą kopia - długa na kilka metrów broń drzewcowa zakończona grotem. Aby zmniejszyć jej ciężar, wykonywano ją z wydrążonej drewnianej rury. Kopia była bronią jednorazowego użytku - po uderzeniu w przeciwnika łamała się (stąd znane przysłowie o kruszeniu kopii).

Zbroję rycerską udoskonalano przez cały XV w. Polskie rycerstwo najczęściej przyjmowało wzory z sąsiednich Niemiec, skąd pochodziły popularne w tym stuleciu zbroje zwane obecnie gotyckimi. W swej formie odzwierciedlały tendencje charakterystyczne dla sztuki gotyku - smukłość sylwetki, wydłużenie form (np. nosków trzewików), ostrość konturów. Zbroje te nawiązywały do ówczesnych ubiorów.

Płatnerze, pracujący w polskich miastach, dostarczali wyrobów wysokiej jakości. Najbogatsi rycerze kupowali zbroje także za granicą. Uzbrojenie polskiej jazdy w tamtym czasie nie różniło się w zasadzie od uzbrojenia rycerstwa zachodnioeuropejskiego. Zaprojektowanie, a następnie wykucie pełnej zbroi płytowej wymagało i wyobraźni, i wielkich umiejętności płatnerskich. Większość czynności przy wytwarzaniu zbroi robiono ręcznie, kując płyty na zimno. Od XV w. zaczęto korzystać z urządzeń mechanicznych, m. in. wielkich młotów służących do kucia i wirujących tarcz do polerowania powierzchni płyt.

Przywdzianie zbroi nie należało do rzeczy łatwych. Rycerz nie mógł obyć się bez pomocy giermka, dobrze znającego zasady zakładania tego okrycia. Pisano nawet instrukcje zakładania zbroi, w których wskazywano kolejność czynności - rycerz jako pierwsze nakładał żelazne trzewiki i nagolenice, a na końcu zakładał na głowę hełm. Waga pełnej zbroi płytowej dochodziła w XV w. do około 25 kilogramów. Taka masa rozłożona równomiernie na ciele rycerza nie krępowała ruchów i pozwalała na wielogodzinny udział w walce.

Od XV w. na polach bitew rycerstwo coraz częściej spotykało przeciwnika uzbrojonego w broń palną. Spowodowało to stopniowe pogrubianie blach zbroi, granicą okazała się wytrzymałość człowieka i konia noszących takie zbroje. W rezultacie u schyłku XV w. rycerstwo zatraciło impet i siłę natarcia, które decydowały o sukcesie jazdy. Poza walkami bitewnymi rycerze używali zbroi także do turniejów, stanowiących zaprawę do rzeczywistego boju. Turnieje były również miejscem prezentacji uzbrojenia, rumaków i stroju.

Obyczaj turniejowy rozkwitł w pełni właśnie w XV w. Bujnie rozwijał się ceremoniał igrzysk turniejowych - uroczyste otwarcie, prezentacja zawodników, wymiana wyzwań, wszystkie skomplikowane etapy walki oraz obrzęd wręczania nagród zwycięzcom. Rozwój płatnerstwa spowodował, że powstało nawet specjalne uzbrojenie turniejowe, które przewyższało ciężarem wszystkie inne typy uzbrojenia bojowego. Na takie zbroje mogli pozwolić sobie jedynie najbogatsi, przede wszystkim książęta i królowie. Turnieje były areną rywalizacji, oczekiwano nagród, sławy i łaski niewiast. Często jednak kończyły się poważnymi kontuzjami, a nawet śmiercią uczestników.

Rycerstwo polskie w tym czasie żywo włączyło się w bieg międzynarodowych wydarzeń, poszukiwało powodzenia i sławy w obcej, często dalekiej, służbie. Niosło pomoc zagrożonym sąsiadom, biorąc udział w ciężkich walkach z coraz groźniejszymi siłami tureckimi. Błyszczało także na uroczystościach dworskich i turniejach szeroko poza granicami ojczystej ziemi.

Najsławniejszym rycerzem polskim XV w. był Zawisza Czarny z Garbowa, herbu Sulima, starosta spiski, dyplomata na dworze cesarza Zygmunta Luksemburskiego, poseł króla Władysława Jagiełły. Okryty chwała zwycięzca wielu turniejów, człowiek nieposzlakowanie uczciwy i wyjątkowo mężny, bohater broniący ojczyzny m. in. w bitwie pod Grunwaldem w 1410 r., poległy w obronie Europy w 1428 r. w walkach z Turkami pod zamkiem Golubac nad Dunajem, gdzie do końca osłaniał odwrót pokonanych przez Turków współtowarzyszy. Jego sława przetrwała do dziś w powiedzeniu „Polegaj jak na Zawiszy”. Do tej tradycji odwołuje się także współczesne harcerstwo.

Polska ciężkozbrojna jazda rycerska musiała wielokrotnie w owym czasie stawiać czoła przeciwnikom. W czasie wojen z zakonem krzyżackim najświetniejsze zwycięstwo odniosła w bitwie pod Grunwaldem w 1410 r. W połowie XV w., w czasie trwającej trzynaście lat wojny z zakonem krzyżackim (1454-1466), wskutek klęsk rycerskiego pospolitego ruszenia, rozpoczęto formowanie zawodowych, służących za pieniądze, wojsk zaciężnych. Było to konieczne - rozwój sztuki wojennej i techniki uzbrojenia, wymagał coraz wyższych kwalifikacji żołnierskich i zwiększał koszty uzbrojenia.

Pospolite ruszenie rycerstwa, służącego za darmo, z tytułu posiadania majątku ziemskiego, nadal stanowiło podstawę obronności państwa, ale niezbyt liczne, wysoko wykwalifikowane wojska zaciężne, pełniły rolę elity całego stanu szlacheckiego. Umożliwiły wprowadzenie rozwiązań, które przyczyniły się do triumfów polskiego oręża w następnych wiekach. Wojska zaciężne, stając się z czasem główna siła zbrojną państwa polskiego, kontynuowały rycerskie zasady patriotyzmu i miłości ojczyzny. Zawsze gotowe do działania, były siłami szybkiego reagowania, szkoła wojennego rzemiosła, wzorem dla całego systemu obronności. Spośród nich mianowano hetmanów, wojewodów i starostów, a w następnych stuleciach wybrano nawet króla Jana III Sobieskiego.

Rycerz (z niem. ritter) - termin wywodzący się ze średniowiecza określający opancerzonego wojownika walczącego konno za pomocą różnorakiej broni białej. Rycerze posiadali specjalny status społeczny i byli przedstawicielami uprzywilejowanej warstwy feudalnej. Jako wasale - osoby podlegające zwierzchności swojego suwerena, zobowiązani byli do pełnienia służby wojskowej w zamian za przywileje i ochronę swojego pana. Ich postępowanie opierało się na specjalnym etosie z uwzględnieniem kodeksu rycerskiego. Godność rycerza była nadawana giermkowi, podczas ceremonii pasowania.

Obraz rycerza został bardzo silnie ukształtowany przez średniowieczną sztukę m.in. francuskie pieśni rycerskie zwane chansons de geste oraz legendy (Król Artur i Rycerze Okrągłego Stołu), a także przez wyidealizowaną rolę rycerstwa podczas wypraw krzyżowych, kiedy to przedstawiani byli jako nieskazitelni wojownicy w błyszczących zbrojach szerzący Słowo Boże. Za ramy czasowe epoki rycerskiej w Europie, historycy na ogół przyjmują okres pomiędzy wiekiem X a XV. W późniejszych czasach posługiwanie się określeniem rycerz (rycerski) ma już raczej charakter symboliczny określając zazwyczaj szlachcica lub żołnierza ze stanu rycerskiego.

W większości państw europejskich tytuł rycerski stał się jednym z niższych tytułów szlacheckich, np. we Francji - jako chevalier, w Niemczech i monarchii austro - węgierskiej - ritter, w Wielkiej Brytanii - knight. W Polsce z uwagi na zasadę równości szlacheckiej rycerstwem tytułowano ogół szlachty, stosując też określenia kawaler (tytuł szlachecki) lub formę łacińską - equitus. W dzisiejszych czasach, tradycję rycerską kultywują m.in. bractwa rycerskie. Patronem rycerzy był święty Jerzy, dziś opiekun harcerzy.

Sławni polscy rycerze: Powała z Taczewa, Spytko II z Melsztyna, Zawisza Czarny z Garbowa, Zyndram z Maszkowic.
Sławni rycerze zagraniczni: Bayard, Boucicaut, Cyd, Gotfryd z Bouillon, Peregryn z Wissenburga, Rajmund z Tuluzy, Roland - hrabia marchii bretońskiej, Skanderbeg, Tankred, Konrad von Wallenrode, William Marschal, William Wallace, Sir Roland.
Sławni rycerze fikcyjni: Anakin Skywalker, Obi-Wan Kenobi, Yoda, Aben-Hamet Abenseraże, Don Kiszot z La Manczy, Erek, Galahad, Ivanhoe, Jurand ze Spychowa, król Artur, Lancelot, Andrzej Kmicic (Babinicz), Melik Daniszmendname, Parsifal, Tristan, Zbyszko z Bogdańca, Maćko z Bogdańca.

Rycerstwo w okresie wczesnego państwa polskiego
Obok pospolitego ruszenia działającego podobnie jak w okresie przedpaństwowym, którego obowiązkiem była obrona bezpośredniego terenu w razie agresji, pojawiła się drużyna książęca. Używana była dla szerzej zakrojonych działań zbrojnych, także ofensywnych. Była to stała siła zbrojna przy księciu. Żołnierze tworzący drużynę otrzymywali od księcia żołd, udział w łupach, uzbrojenie i wyżywienie.

Doskonale zorganizowana, zdyscyplinowana, dobrze wyszkolona i liczna drużyna dała pierwszym Piastom zasadniczą przewagę nad innymi ośrodkami plemiennymi. Pozwoliło im to na szybką ekspansję państwa piastowskiego, a także na prowadzenie wojen z sąsiednimi państwami. Drużyna składała się z oddziałów pieszych i jazdy. Piechota podzielona była na oddziały: piechota strzelcza - wyposażona była w ciężkie łuki, a tarczownicy - w tarcze, włócznie i miecze. Jazda dzieliła się na: jazdę ciężkozbrojną (żołnierz konny wyposażony był w miecz, topór, łuk, tarczę, hełm i pancerz) oraz jazdę lekkozbrojną (żołnierz wyposażony jak żołnierz ciężkozbrojny z pominięciem pancerza).

Rycerstwo w okresie rozwiniętego państwa piastowskiego i rozbicia dzielnicowego
W wieku XII i XIII jako główna siła wojskowa państwa pojawia się rycerstwo. Proces jego formowania jest długi i trudny do uchwycenia. Jednym z jego elementów jest zmiana organizacji drużyny książęcej. Z czasem, wraz z utwierdzaniem się administracji piastowskiej na wcześniej podbitych terenach, żołd zostaje stopniowo zastępowany nadaniami majątków ziemskich, które stają się głównym środkiem utrzymania wojów. W zamian za prawo do użytkowania ziemi rycerz miał obowiązek stawiać się na wezwanie księcia.

W tym samym czasie następuje drugi proces. Inni właściciele ziemscy, którzy weszli w taki czy inny sposób w jej posiadanie, obarczani są tym samym obowiązkiem. W ten sposób powstaje klasa rycerzy, której wspólnota oparta jest na tych samych prawach i obowiązkach.

Z czasem z tej różnorodnej grupy wykształcił się względnie homogeniczny stan szlachecki. Posiadający dobra zobowiązani byli stawiać się na wezwania księcia. Bogaty rycerz stawiał się do walki wraz z pocztem, który stanowił najmniejszą jednostkę organizacyjną. Biedniejsi stawiali się w pojedynkę. Grupa rycerzy pochodząca z jednego terytorium, lub rzadziej spokrewnionych z sobą, łączyła się w chorągiew. Gdy mobilizacja obejmowała większą część kraju, chorągwie łączono w hufce. Mobilizacja odbywała się przez rozpuszczenie wici informujących o terminie i miejscu zbiórki.

W tym też czasie wykształcił się zwyczaj, że rycerstwo miało stawać na wezwania tylko w sytuacjach bezpośredniego zagrożenia kraju lub dzielnicy. W przypadku wyprawy poza własną dzielnicę książę był zobowiązany pokrywać koszta kampanii ze swojego skarbca. Naczelne dowództwo nad zmobilizowanym rycerstwem sprawował książę lub zastępujący go wojewoda. Chorągwiami dowodzili kasztelanowie mający do pomocy urzędników nazywanych wojskimi. Chłopi, aczkolwiek nie mieli obowiązków militarnych, to w sytuacjach wyjątkowych byli także zaciągani do wojska. Na mieszczan spadał obowiązek obrony miast.

Na początku XVI wieku Rzeczpospolita dysponowała kilkutysięcznym stałym wojskiem zaciężnym składającym się w 90% z jazdy oraz potencjalnym 50-60 tysięcznym pospolitym ruszeniem szlachty.
źródło: NBP / Mennica Polska / Wikipedia - wolna encyklopedia