Srebrna
moneta uwieczniająca ostatniego króla Polski - Stanisława
Augusta Poniatowskiego, nazywanego pieszczotliwie "mężem stu żon".
Stanisław August Poniatowski
(1732 - 1798) był ostatnim władcą Rzeczypospolitej Obojga
Narodów, królem Polski i wielkim księciem
litewskim w latach 1764-1795.
Urodził
się 17 stycznia 1732 r. w Wołczynie i właściwie nazywał się Stanisław
Antoni Poniatowski (herbu Ciołek). Był synem Stanisława Poniatowskiego,
kasztelana krakowskiego i Konstancji z Czartoryskich, bratem
podkomorzego nadwornego koronnego Kazimierza, feldmarszałka
austriackiego Andrzeja, prymasa Michała Jerzego, Aleksandra,
Franciszka, Ludwiki Marii i Izabelli. Od 1777 r. należał do masonerii.
Młodość
Dzieciństwo
spędził wraz z rodzicami w Gdańsku (do 1739). Tam też pobierał nauki u
wybitnego historyka Gotfryda Lengnicha, który był osobistym
preceptorem
młodych Poniatowskich. Później lekcji logiki udzielał mu
przyszły poseł
rosyjski w Rzeczypospolitej Herman Karl von Keyserling.
W
czasie wojny o sukcesję austriacką w 1748 wziął udział w wyprawie
rosyjskiego korpusu interwencyjnego nad Ren. Starannie wykształcony, w
młodości wiele podróżował po krajach Europy Zachodniej.
Podczas pobytu
w Wielkiej Brytanii zapoznał się z systemem rządów
parlamentarnych.
W
1752 został wybrany posłem na Sejm i mianowany pułkownikiem regimentu
łanowego. W 1756 został posłem saskim w Sankt Petersburgu, gdzie
nawiązał romans z Katarzyną II, przyszłą cesarzową Rosji,
którego
owocem była ich córka Anna Piotrowna.
Zamach stanu Czartoryskich i elekcja
W
kraju dużą rolę odgrywały wówczas wielkie stronnictwa
magnackie, a
coraz więcej do powiedzenia miały ościenne mocarstwa: Prusy, Austria, a
szczególnie Rosja, zainteresowane narzuceniem
Rzeczypospolitej
ograniczonych reform ustrojowych, podważających demokrację szlachecką.
Jeszcze
za życia Augusta III, w 1763 r. stronnictwo Czartoryskich (Familia)
przygotowywało zamach stanu, i wprowadzenie na tron polski
przedstawiciela swojego obozu z pomocą wojsk rosyjskich. W dniu 11
kwietnia 1764 r. nastąpiło podpisanie porozumienie pomiędzy Rosją i
Prusami odnośnie przeprowadzenia w Rzeczypospolitej elekcji
wspólnego
kandydata.
Wybór padł na stolnika litewskiego Stanisława
Antoniego Poniatowskiego, który jako były kochanek Katarzyny
II i
niepierwszoplanowa postać Familii gwarantował Rosji uległość.
Jak pisała wówczas caryca:
"Jest
rzeczą nieodzowną abyśmy wprowadzili na tron Polski Piasta dla nas
dogodnego, użytecznego dla naszych rzeczywistych interesów,
jednym
słowem człowieka, który by wyłącznie nam zawdzięczał swoje
wyniesienie.
W osobie hrabiego Poniatowskiego, stolnika litewskiego, znajdujemy
wszystkie warunki niezbędne dla dogodzenia nam."
Na
prośbę przywódców Familii Andrzeja Zamoyskiego i
Augusta Aleksandra
Czartoryskiego w granice Rzeczypospolitej wkroczyły wojska rosyjskie.
Katarzyna II wydała specjalną deklarację, w której
zaznaczyła, że
działanie to ma na celu dbałość o wszystkie swobody Rzeczypospolitej.
W
dniu 7 maja w Warszawie obrady rozpoczął sejm konwokacyjny,
który
działając pod węzłem konfederacji i wykorzystując absencję
konserwatywnych posłów opozycji przeprowadził ograniczone
reformy
ustrojowe.
W dniu 7 września 1764 r., przy nielicznym udziale
szlachty i zdecydowanym poparciu wojsk rosyjskich (7 tysięcy), w wyniku
de facto zamachu stanu został wybrany królem Polski. Jego
elekcję
podpisało jedynie 5472 osób, co było w tym wypadku liczbą
niezwykle
niską.
W dniu 13 września król zaprzysiągł pacta conventa, a
25 listopada 1764 r., w dniu imienin carowej, arcybiskup gnieźnieński i
prymas Polski Władysław Łubieński koronował go na króla
Polski w
kolegiacie św. Jana w Warszawie.
Pod koniec listopada na
sejmie koronacyjnym poseł rosyjski Mikołaj Repnin zażądał od
Rzeczypospolitej wprowadzenia równouprawnienia dla
wyznawców
prawosławia i protestantów, jednak Stanisław August nie
poparł otwarcie
tych roszczeń. Starał się zachować neutralność, nie chcąc zrazić do
siebie większości szlachty katolickiej.
Próba reform
Jako
król Polski - Poniatowski pragnąc wzmocnić system obronny
państwa,
założył w dniu 15 marca 1765 r. Szkołę Rycerską, która w
swym założeniu
miała być elitarną uczelnią wojskową, kształcącą przyszłe kadry dla
armii Rzeczypospolitej. Sam został szefem Korpusu Kadetów
tej placówki.
Stanisław August przeznaczył na ten cel 1,5 miliona złp z
własnej kiesy, później na utrzymanie jej łożył 600 000 złp
rocznie (200
000 złp ze szkatuły królewskiej i 400 000 ze skarbu
Rzeczypospolitej).
Pozwoliło to na wychowanie w ciągu roku 200 kadetów. Oddał
też na
użytek Szkoły Rycerskiej swój Pałac Kazimierzowski w
Warszawie.
W
1765 r. władca podjął próbę wzmocnienia miast, powołując we
wszystkich
województwach komisje dobrego porządku. Zajęły się one
uporządkowaniem
praw własności na terenach miejskich, rewindykując bezprawnie
zagarniętą własność magistratów.
Zlikwidowały też wiele
jurydyk magnackich, a poprzez usprawnienie zbierania
podatków
miejskich, miasta zyskały nowe fundusze przeznaczane teraz m. in. na
wybrukowanie ulic.Wypełniając artykuł 45, swoich zobowiązań podpisanych
w pactach conventach Stanisław August rozpoczął przeprowadzanie reformy
monetarnej.
Powołana przez króla komisja mennicza zajęła się
projektem wprowadzenia nowych stóp monetarnych. Jeszcze w
1765 otwarto,
zamknięte w Rzeczypospolitej od trzech pokoleń mennice.
W dniu
10 lutego 1766 r. podskarbi wielki koronny Teodor Wessel wydał
uniwersał o monecie, mocą którego wprowadzał nową stopę
złotówki. Z
grzywny kolońskiej miano odtąd wybijać 80 złotych, a
złotówka dzieliła
się na 4 grosze srebrne lub 30 miedzianych.
Talar równy był 6 złotym a dukat 16,75 złotego. Z obiegu
wycofano wszystkie monety obce, a także tzw.
efraimiki - bite
stemplami Augusta III w Saksonii przez okupacyjne wojska pruskie.
W
marcu 1765 r. król, wraz z Ignacym Krasickim i Franciszkiem
Bohomolcem,
założył tygodnik Monitor. Artykuły w nim zamieszczone traktowały m.in.
o potrzebie poprawy doli chłopskiej i tolerancji religijnej.
Protektorat rosyjski
Dla
poparcia równouprawnienia innowierców, zwanych
również dysydentami (co
zresztą było tylko pretekstem dla nietolerancyjnej prawosławnej
Katarzyny II), wkroczył czterdziestotysięczny korpus wojsk rosyjskich.
Pod jego ochroną 20 marca 1767 r. zawiązały się dwie konfederacje
innowiercze: konfederacja słucka dla Litwy i konfederacja toruńska dla
Korony.
Mikołaj Repnin powołał do życia w czerwcu w Radomiu
ogólnokrajową konfederację radomską w obronie zagrożonego
katolicyzmu,
przeciwko
"Ciołkowi",
jak zwali króla jego przeciwnicy. Wsparły ją wydatnie Prusy,
pragnące umniejszenia wpływów i siły Rosji.
W
dniu 5 października 1767 r. zebrał się sejm nadzwyczajny zwany
Repninowskim, który utrzymał, zgodnie z żądaniami szlachty,
dotychczasowe prawa szlacheckie tzw. prawa kardynalne, ale
równocześnie
zgłoszone na nim zostały m.in. postulaty równouprawnienia
innowierców.
W wyniku jego uchwał Rzeczpospolita stała się de facto protektoratem
rosyjskim.
Konfederacja barska
Część
szlachty, przeciwna faktycznemu uzależnieniu od Rosji, zorganizowała w
lutym 1768 r. konfederację barską, która wszczęła wojnę
przeciwko Rosji
w obronie niepodległości Rzeczypospolitej i wiary katolickiej.
W
dniu 22 października 1770 r. Generalność konfederacji barskiej,
ogłosiła detronizację Stanisława Augusta Poniatowskiego i
bezkrólewie.
W dniu 3 listopada 1771 r. w Warszawie król w niejasnych do
dziś
okolicznościach został porwany, lecz następnego dnia odzyskał wolność.
Propaganda królewska starała się to przypisać konfederatom
(Pułaskiemu
i Krasińskiemu).
I rozbiór Polski
Konfederacja
barska upadła po czterech latach walk i nastąpił wtedy I
rozbiór
Rzeczypospolitej (1772), w którym ok. 1/4 terytorium
Rzeczypospolitej
ze Lwowem, Pomorzem Gdańskim i Inflantami Polskimi zostało zagarnięte
przez Prusy, Austrię i Rosję. Cesję terytorium zatwierdził Sejm
rozbiorowy, zwołany w kwietniu 1773 r. w Warszawie. Powołano na nim
Radę Nieustającą przy królu - pierwowzór gabinetu
ministrów.
Finanse i gospodarka
W
1766 r. uruchomiono w Warszawie mennicę państwową. Reformy monetarne
przeprowadzono jeszcze dwukrotnie w 1788 i 1794 roku. Wprowadzono
wówczas urzędowe miary i wagi. W 1766 r. zlikwidowano cła
wewnętrzne, w
1775 r. wprowadzono jednolite cło generalne.
Wybudowano wiele
manufaktur włókienniczych, sukienniczych,
skórzanych, hut szkła,
garbarni, młynów, browarów, cegielni, fabryk
powozów, mebli, fajansów,
broni. W 1782 r. Prot Potocki założył Kompanię Handlu Czarnomorskiego ,
która wobec blokady pruskiej zajęła się eksportem polskich
towarów
przez Morze Czarne. Powstała wówczas rządowa kompania
manufaktur
wełnianych.
W 1787 r. brat króla, prymas Michał Poniatowski,
założył Fabrykę Krajową Płócienną. Największymi inwestycjami
były
budowy Kanału Ogińskiego, łączącego rzeki Dniepr i Niemen oraz Kanału
Królewskiego, łączącego Prypeć z Bugiem. Nastąpiło też
szybkie
uprzemysłowienie okolic Grodna przez podskarbiego litewskiego
Tyzenhauza. Warszawa wzbogaciła się o zbudowany w stylu klasycystycznym
Pałac Łazienkowski, Oś Stanisławowską, Królikarnię,
przebudowany został
Zamek Królewski.
Powstały pałace w Szczekocinach, Natolinie.
Niektórzy magnaci dobrowolnie likwidowali pańszczyznę,
zamieniając ją
na oczynszowanie (Andrzej Zamoyski).
Herb Rzeczypospolitej z czasów stanisławowskich na
poznańskim odwachu,
na środkowym polu Ciołek, herb Poniatowskich.
Nauka i oświata
W
1765 r. król założył pierwszą polską uczelnię świecką Szkołę
Rycerską,
kształcącą przyszłe kadry dla armii Rzeczypospolitej. W 1773 r.
powstała Komisja Edukacji Narodowej - pierwsza na świecie centralna
instytucja zajmująca się edukacją, która przejęła kadrę i
budynki
skasowanych szkół jezuickich. W tym roku powstało też
Towarzystwo do
Ksiąg Elementarnych, zajmujące się opracowywaniem
podręczników.
Kultura i sztuka
W
nauce i kulturze rozkwitała epoka Oświecenia. Do najwybitniejszych jego
przedstawicieli należeli: biskup Ignacy Krasicki, ksiądz Stanisław
Staszic, Hugo Kołłątaj, Stanisław Konarski. Sam król był
wielkim
mecenasem nauki, sztuki i literatury, organizował obiady czwartkowe, na
które zapraszał uczonych, pisarzy, poetów.
Nad królewskimi
zbiorami sztuki pieczę sprawował malarz Marcello Bacciarelli. Częstymi
gośćmi króla byli: poeta i historyk Adam Naruszewicz, poeta
Stanisław
Trembecki, satyryk i komediopisarz Franciszek Zabłocki,
twórca teatru
narodowego Wojciech Bogusławski i inni.
Działalność masońska
Król
w roku 1777 został przyjęty do masonerii rytu Ścisłej Obserwy. Uzyskał
od razu wszystkie stopnie wtajemniczenia z najwyższym, ósmym
włącznie.
Przyjął imię zakonne
Salsinatus
(anagram od Stanislaus) Eques a Corona vindicata.
Jego akces do masonerii był zachowywany w ścisłej tajemnicy, wiedziało
o nim w Rzeczypospolitej jedynie kilku wolnomularzy siódmego
i ósmego
stopnia.
Król podpisał m. in. zobowiązanie do posłuszeństwa
zwierzchnikowi Ścisłej Obserwy, księciu Ferdynandowi Brunszwickiemu.
Władca brał także aktywny udział w pracach warszawskiego
kółka
Różokrzyżowców.
Sejm Czteroletni i Konstytucja 3 maja
W
roku 1780 wojska rosyjskie opuściły terytorium Rzeczypospolitej, został
jedynie prokonsul Stackelberg. Magnateria pozostawała nadal w ostrej
opozycji do króla. W czasie spotkania z carycą Katarzyną II
w 1787 r. w
Kaniowie nad Dnieprem król zaproponował ścisły sojusz obu
państw w
wojnie z Turcją. Miało w niej wziąć udział 45 tys. wojska
Rzeczypospolitej, dozbrojonego przez Rosję.
Katarzyna zgodziła
się częściowo. Po pewnym czasie powstał dwunastotysięczny korpus
polsko-litewski pod wodzą hetmana wielkiego koronnego Franciszka
Ksawerego Branickiego.
W 1788 r. zwołany został za zgodą Rosji w Warszawie sejm,
zwany później Sejmem Wielkim, rozpoczął on gruntowne dzieło
reformy
ustroju. W marcu 1790 r. Rzeczpospolita zawarła przymierze
zaczepno-odporne z Prusami wymierzone w Rosję.
W dniu 3 maja 1791 r. sejm uchwalił nową konstytucję państwową.
Stanisław August był głównym autorem tekstu Konstytucji 3
maja.
Przeciwko
zamierzonej w konstytucji reformie państwa w dniu 14 maja 1792 r.
zawiązana została przez szlachtę polską i litewską zbrojna konfederacja
targowicka. Konfederaci zwrócili się o pomoc wojskową do
Katarzyny II.
Wojna polsko-rosyjska w 1792 r.
Rozpoczęła
się wojna polsko-rosyjska 1792 r., która trwała od maja do
prawie końca
lipca. Wojska polsko-litewskie zmagając się z ogromną przewagą
przeciwnika odniosły kilka sukcesów, zwłaszcza na froncie
ukraińskim,
gdzie dowodził bratanek królewski ks. Józef
Poniatowski, ale cała
kampania obronna zakończyła się zdradą króla i jego
przystąpieniem do
Targowicy 23 lipca 1792 r., co było jednoznaczne z kapitulacją.
Konfederaci
targowiccy zajęli wówczas wszystkie województwa
Rzeczypospolitej.
Prusacy łamiąc przymierze wkroczyli do Wielkopolski w styczniu 1793 r.
II rozbiór Polski w 1793 r.
Jeszcze
przed II rozbiorem cała Rzeczpospolita została okupowana: Wielkopolska
została zajęta przez Prusy, Warszawa przez Rosję. Okupacja wojskowa
obcych mocarstw i rządy targowiczan (głównie przedstawiciele
stronnictwa hetmańskiego na Sejmie Wielkim) były bardzo uciążliwe,
toteż wśród ludności szybko narastało niezadowolenie i bunt.
Zawiązywały się spiski przeciwko okupantom.
W dniu 23 stycznia
1793 r. podpisany został w Petersburgu przez Prusy i Rosję II
rozbiór
Rzeczypospolitej. Austria nie brała udziału w II rozbiorze Polski, gdyż
była zajęta wojną ze swymi sąsiadami (szczególnie ogarniętą
rewolucją
Francją). Prusy chciały wynagrodzić sobie straty poniesione w walkach z
Francją, natomiast Rosja w walkach z Turcją. We wrześniu 1793 r. został
zwołany ostatni sejm w Grodnie. Postanowienia weszły w życie, gdyż
protestacyjne milczenie posłów uznano za zgodę na
rozbiór.
Insurekcja kościuszkowska 1794
W
marcu 1794 r. wybuchło powstanie narodowe przeciwko Rosji i Prusom,
kierowane przez gen. Tadeusza Kościuszkę, który w latach
1775-1783 był
uczestnikiem wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych, a w
1792 r.
dowodził w bitwie pod Dubienką. Po insurekcji warszawskiej, gdy zdobyto
ambasadę rosyjską w Warszawie i przejęto papiery świadczące o
pobieraniu przez otoczenie Stanisława Augusta stałej pensji rosyjskiej
- król stał się faktycznie zakładnikiem
powstańców i zamknął się w
zamku.
III rozbiór Polski w 1795 r.
Po
upadku powstania, który nastąpił w 1795 r. I Rzeczpospolita
przestała
istnieć jako państwo. Król Stanisław August Poniatowski
opuścił wtedy
Warszawę i udał się w asyście 120 dragonów rosyjskich do
Grodna pod
opiekę i nadzór namiestnika rosyjskiego, po czym abdykował w
dniu 25
listopada 1795 r. (w dniu imienin Katarzyny II) i w 31 rocznicę swojej
koronacji. Otrzymywał od carycy stałą pensję, po jej śmierci
mógł
zamieszkać w Petersburgu.
Zmarł tam w dniu 12 lutego 1798 r.
nagłą śmiercią po wypiciu zawartości filiżanki. W chwili śmierci był
bardzo zadłużony. Ostatni jego symboliczny pogrzeb nastąpił 14 lutego
1995 r. w archikatedrze św. Jana w Warszawie.
źródło: NBP /
Mennica Polska / Wikipedia